Chociaż grading, czyli ocena stanu zachowania przez niezależne firmy, jest już z nami od kilkunastu lat, wciąż ma swoich zwolenników i przeciwników. Przyznam, że sami też byliśmy początkowo nastawieni do tego "amerykańskiego wynalazku" dość sceptycznie. W końcu każdy kolekcjoner lub mieć bezpośredni kontakt ze swoimi upragnionymi walorami, dotknąć je, obejrzeć w różnym świetle i pod różnymi kątami, a nawet i powąchać. Plastikowe opakowanie w pewnym stopniu utrudnia oglądanie, a dotykanie uniemożliwia całkowicie. Z drugiej strony, zbyt częste "macanie" może zaszkodzić banknotowi czy monecie, szczególnie jeśli są w stanie nieobiegowym. Gradingowy slab pełni więc także funkcję ochronną - jednak najważniejsze są dwie inne: potwierdzenie oryginalności oraz określenie stanu zachowania.
Stało się to szczególnie istotne w czasach, gdy duża część handlu walorami kolekcjonerskimi odbywa się na odległość, głownie za pośrednictwem Internetu. Oczywiście kupno nowo wydanych walorów, pochodzących z paczek czy rolek bankowych z reguły nie jest obarczone większym ryzykiem. Jednak w wypadku obiektów starszych, o większej wartości lub często fałszowanych bezpieczniej posiłkować się opinią ekspertów - zwłaszcza jeśli mamy do czynienia z nie znanym nam wcześniej sprzedawcą. Kupując banknot czy monetę w gradingu renomowanej firmy zyskujemy pewność, że otrzymamy to, co zostało opisane na etykiecie. Gradingowe opakowania są bowiem konstruowane tak, by nie dało się ich otworzyć bez widocznego uszkodzenia. Będzie to działać także w drugą stronę: łatwiej będzie odsprzedać banknot czy monetę zapakowane w slab uznanej firmy gradingowej.
Firm zajmujących się gradingiem banknotów jest dość dużo, ale tylko niektóre z nich cieszą się wysoką renomą. Np. serwis eBay dopuszcza grading banknotów tylko w slabach PMG, PCGS oraz Legacy. Z firm zagranicznych na naszym rynku największym uznaniem cieszy się właśnie PMG (Paper Money Guaranty), które jest także niekwestionowanym liderem w skali międzynarodowej (ponad 10 milionów ogradowanych banknotów). Natomiast na rynku krajowym niewątpliwie najwyższą reputacją cieszy się grading GDA, który od ponad dziesięciu lat prowadzi pan Paweł Bohdanowicz z Gdyni.
Skala PMG
Wraz z rozpowszechnianiem się gradingu banknotów coraz większą popularność zyskuje skala ocen firmy PMG (Paper Money Guaranty). Bazuje ona na skali Sheldona, służącej do szacowania stanu monet. PMG posługuje się w dużej części skrótami i terminologią skali IBNS - dodając do niej własne elementy. Największym novum skali PMG jest poszerzenie stanu UNC do 11 stopni, przy czym pod uwagę bierze się nie tylko ewentualne ślady używania, ale też jakość wykonania banknotu - ze szczególnym uwzględnieniem centrowania - oraz drobne mankamenty powstałe na etapie produkcji i dystrybucji. Skala Sheldona często bywa nazywana skalą 70-stopniową, w rzeczywistości jednak tylko pierwsze 11 stanów UNC jest oceniane co jeden punkt, w niższych stanach już co 3, 4 lub 5 punktów, więc ostatecznie stopni jest "tylko" 27.
70 Gem UNC 70 * EPQ. Najwyższa możliwa ocena. Banknot nie może wykazywać jakichkolwiek śladów dotykania w pięciokrotnym powiększeniu. Centrowanie musi być perfekcyjne, a pod względem prezencji banknot musi się kwalifikować do oznaczenia gwiazdką PMG.
Superb Gem UNC 69 EPQ. Banknot prawie nie do odróżnienia od PMG 70. Możliwe minimalne odchylenie centrowania, ale nie może być śladów używania widocznych gołym okiem
Superb Gem 68 EPQ. Dopuszcza się niewielkie odchylenia centrowania, czy minimalne ślady używania.
Superb Gem 67 EPQ. Banknot o ponadprzeciętnym centrowaniu, nieznaczne ślady używania.
Gem UNC 66 EPQ. Może mieć nieco wyraźniejsze ślady używania, centrowanie powyżej przeciętnej
Gem UNC 65 EPQ. Banknot może mieć jeden lub dwa widoczne ślady używania (np. lekko ugięty rożek), centrowanie powyżej przeciętnej
Banknoty z oceną 65 i wyższą muszą się kwalifikować do oznaczenia EPQ (Exceptional Paper Quality), wyjaśnionego poniżej. Banknoty z ocenami od 64 do 20 mogą otrzymać oznaczenie EPQ, jeśli spełniają jego warunki
Choice UNC 64. Centrowanie może być słabsze z jednej lub dwóch stron. Niewielkie ślady używania mogą być widoczne, lecz nie w polu banknotu
Choice UNC 63. Centrowanie nie jest perfekcyjne, dopuszcza się drobne wady, ale bez ugięć w polu banknotu.
UNC 62. Banknot nieobiegowy, ale z wadami rogów lub marginesów, słabsze centrowanie, rysunek może dochodzić do marginesu.
UNC 61. Słabo centrowany banknot, rysunek może dochodzić do marginesów. Dopuszcza się wady, jak ślady liczenia czy rozmazania farby, ale bez zgięć w polu banknotu.
UNC 60. Banknot nieobiegowy, ale z wadami jak zażółcenia papieru, drobne plamy czy wyblakłe kolory. Brak zgięć w polu banknotu
Uwagi praktyczne: Inaczej niż w wypadku monet, skala Sheldona dla banknotów nie jest w pełni liniowa. Oceny UNC 62, 61 czy 60 przyznaje się stosunkowo rzadko, i są one "zarezerwowane" dla banknotów nieobiegowych z nietypowymi wadami. W praktyce następnym niższym stopniem po Choice UNC 64 jest Choice About UNC 58. Druga uwaga dotyczy terminologii: przy opisie stanów UNC pojawia się termin "ślady używania" (ang. handling, niem. Gebrauchspuren). W tym wypadku chodzi o drobne ślady dotykania przez człowieka lub maszynę, które mogły powstać na etapie produkcji i dystrybucji banknotów. Nie należy ich mylić ze śladami obiegu (ang. circulation, niem. Umlauf), których banknot UNC nie powinien wykazywać.
Choice About UNC 58. Banknot z pojedynczym zgięciem w polu
About UNC 55. Banknot z jednym mocniejszym zgięciem w polu, lub dwoma-trzema zgięciami rogów
About UNC 53. Banknot z dwoma zgięciami pionowymi lub jednym poziomym. Dopuszcza się inne drobne ślady obiegu
About UNC 50. Banknot może mieć dwa mocniejsze zgięcia w pionie, lub lekki zgięcia w pionie i poziomie. Dopuszcza się inne drobne ślady obiegu
Choice EF 45. Banknot z dwoma lub trzema mocniejszymi zgięciami, jedno z nich może być w poziomie
EF 40. Trzy lub więcej zgięć, również w poziomie
Choice VF 35. Wygląd jak banknot EF, ale ma cztery do siedmiu zgięć. Przez dealerów określany także jako VF-EF
VF 30. Banknot z normalnymi śladami obiegu i lekkim zabrudzeniem. Z reguły ma 7 do 10 zgięć.
VF 25. Banknot ze średnimi śladami obiegu, stan nieco słabszy niż VF 30.
VF 20. Przeciętny banknot z obiegu, z licznymi zgięciami i lekkim zabrudzeniem, lecz bez wyraźnych defektów.
Choice Fine 15. Prezencja jak VF, ale przy bliższym przyjrzeniu się wykazuje więcej zgięć i innych śladów obiegu
Fine 12. Wyraźne ślady obiegu, włącznie z zaokrąglonymi rogami czy naddarciami marginesów, ale banknot cały, bez ubytków
Very Good 10. Bardziej zużyty banknot, z licznymi drobnymi wadami
Very Good 8. Mocno zużyty, lecz cały - aczkolwiek możliwe drobne ubytki. Możliwe wyblakłe kolory, plamy, naddarcia marginesów
Good 6. Mocno zużyty banknot, liczne naddarcia, wystrzępienia marginesów i inne uszkodzenia
Good 4. Bardzo mocno zużyty banknot z licznymi defektami, możliwe brakujące fragmenty
Oznaczenia dodatkowe:
EPQ = Exceptional Paper Quality (Nadzwyczajna Jakość Papieru). Według graderów PMG, papier znajduje się w oryginalnym stanie, bez ingerencji mechanicznych, chemicznych czy fizycznych. Czyli odpadają banknoty po jakichkolwiek zabiegach upiększających czy "podnoszących jakość" (prasowanie, pranie, moczenie), jak również banknoty z zażółceniami czy plamami, powstałymi w wyniku złego przechowywania lub wskutek czynników biologicznych.
* - gwiazdka oznacza banknot o nadzwyczajnie pięknej prezencji
NET - oznaczenie stosowane dla opisania nietypowych wad, nie przystających do danej noty numerycznej. Np. dziurki od zszywek, ślady kleju, napisy i notatki etc.