Wstęp

Przez wiele lat nowo wyprodukowany banknot był całkowicie gładki i płaski, dało się co najwyżej wyczuć pod paznokciem linie lub siateczkę druku stalorytniczego. Wie to każdy, kto zaczynał kolekcjonowanie pieniądza papierowego np. od banknotów późnego PRL. Głównym zabezpieczeniem był sam skomplikowany rysunek, oraz ewentualnie znak wodny. To się zmieniło wraz z rozwojem technik cyfrowego przetwarzania obrazu. Dziś samo skopiowanie wizerunku nawet w najdrobniejszych szczegółach nie stanowi problemu, więc producenci banknotów wprowadzają coraz to nowe zabezpieczenia. Ich wspólną cechą jest maksymalne utrudnienie odwzorowania rysunku w dwóch wymiarach. Stąd w papierze coraz częściej pojawiają się elementy metalowe lub z tworzyw sztucznych oraz zabezpieczenia przestrzenne (trójwymiarowe), hologramy etc. Coraz więcej jest też banknotów całkowicie polimerowych, ale to już temat na osobne opracowanie.
Dlatego banknoty przestały być idealnie płaskie, co niekiedy budzi kontrowersje, czy są rzeczywiście w stanie bankowym. Najczęściej spotykane są zafalowania papieru w okolicy włókien zabezpieczających, zwłaszcza jeśli są to włókna segmentowane (wielokrotnie przenikające przez papier) lub bardzo szerokie. Nierówności papieru powoduje też tzw. cornerstone, ulubiony przez brytyjską wytwórnię Thomas de la Rue. Jest to dodatkowy znak wodny w postaci fal, umieszczany we wszystkich rogach banknotu. I wreszcie nielubiane przez kolekcjonerów półkoliste ugięcie przy pasku zabezpieczającym, tzw. paznokieć. Powstaje ono przy cięciu banknotów, i często jest nie do uniknięcia, gdyż włókno metalowe ma inną twardość niż sam papier. Wszystkie te elementy wynikają z procesu produkcji, i są cechą banknotów zupełnie nowych, nieużywanych - toteż nie wpływają na zaliczenie ich do stanu UNC.

Skala IBNS

Za najbardziej uniwersalne uważa się standardy opracowane przez IBNS (International Bank Note Society), zwane też skalą brytyjską lub amerykańską. Skala ta była m.in. publikowana na początku każdego wydania Standard Catalog of World Paper Money (tzw. katalog Picka). Niestety, ostatnie wydanie drukiem ukazało się w roku 2019, a wydawnictwo Krause Publications zakończyło działalność, ustępując pod naporem publikacji elektronicznych.

Skrótów literowych stosowanych w skali IBNS używa się powszechnie do dziś, zarówno w handlu, jak i opracowaniach katalogowych. Odpowiadają im odpowiednie oznaczenia liczbowe (często wyrażane również cyframi rzymskimi). Ponieważ wiele osób korzysta z katalogów niemieckich, podajemy również nomenklaturę niemieckojęzyczną.

UNC = Uncirculated. Stan 1. Bankowy (dosłownie: nieobiegowy), niem. kassenfrisch (I). Perfekcyjnie zachowany egzemplarz, bez śladów obiegu. Papier czysty, sztywny, kolory świeże, rogi ostre.

AU = About Uncirculated. Stan -1. Prawie bankowy, niem. fast kassenfrisch (-I). Wizualnie znakomity banknot, z minimalnymi śladami obiegu. Może mieć np. niewielkie ugięcie od liczenia albo lekkie zgięcie (nie złamanie) przez środek (ale nie oba te mankamenty jednocześnie). Papier czysty, z naturalnym połyskiem rogi ostre. Używa się też oznaczeń A/UNC lub AU-UNC.

XF = Extremely Fine. Stan 2. Wyśmienity (lub piękny), niem. vorzüglich (II). Bardzo atrakcyjny banknot z niewielkimi śladami obiegu. Może mieć do trzech zgięć lub jedno wyraźne złamanie. Papier czysty i sztywny, żywe kolory, rogi wciąż ostre. Dla tego stanu używa się też oznaczenia EF

VF = Very Fine. Stan 3. Bardzo ładny, niem. sehr schön (III). Atrakcyjny egzemplarz, ale z większymi śladami obiegu. Może mieć liczne zgięcia w pionie i w poziomie. Papier może być lekko przybrudzony, lecz wciąż dość sztywny, nie sflaczały. Banknot nie powinien mieć naddarć na marginesach, ale brzegi i rogi mogą mieć wyraźne ślady obiegu. Rogi jedna nie powinny być całkiem zaokrąglone.

F = Fine. Stan 4. Ładny, niem. schön (IV). Banknot mocniej zużyty obiegiem, z licznymi zgięciami, złamaniami i zmarszczeniami papieru. Papier nie bardzo brudny, lecz może być już nieco miękki. Naddarcia na brzegach, ale nie mogą dochodzić do obrazka; nie powinno być też wytartej dziurki pośrodku. Kolory powinny być ciąż wyraźne, dopuszcza się jedną lub dwie dziurki od zszywek. Ogólny wygląd wciąż względnie atrakcyjny.

VG = Very Good. Stan 5. Bardzo dobry, niem. sehr gut (V). Mocno zużyty banknot, ale wciąż cały. Rogi mogą być zużyte i zaokrąglone, możliwe drobne nacięcia, naddarcia mogą sięgać pola banknotu, w centrum możliwa dziurka od wielokrotnego zginania. Dopuszcza się brud i plamy, wyblakłe kolory, sflaczenie papieru, ale nie może brakować. żadnego fragmentu. Ogólny wygląd banknotu VG już niezbyt atrakcyjny.

G = Good. Stan 6. Dobry, niem. gut (VI). Mocno zużyty egzemplarz, normalne wady spowodowane długim i intensywnym obiegiem, jak liczne złamania, plamy, dziurki, plamy i zabrudzenia, napisy lub notatki, drobne ubytki

FAIR. Stan 7. Dostateczny. Zupełny flak, brudny i mocno zużyty. Większe fragmenty mogą brakować lub być nieczytelne. Inne wady nie pozwalające zaliczyć banknotu do stanu GOOD

POOR. Stan 8. Słaby. Totalny szmatławiec, z licznymi defektami wynikającymi ze zużycia, oraz uszkodzeniami, jak dziury, plamy, napisy, ubytki. Może być też poklejony taśmą lub przycięty na brzegach. W praktyce akceptowalny jedynie jako wypełniacz pustego miejsca w zbiorze, chyba że jest to wyjątkowo rzadki walor.

Skala PMG

Wraz z rozpowszechnianiem się gradingu banknotów coraz większą popularność zyskuje też skala firmy PMG (Paper Money Guaranty) bazująca na skali Sheldona, służącej do szacowania stanu monet. Jednak również i ona posługuje się w dużej części skrótami i terminologią skali IBNS - dodając do niej własne elementy. Największym novum skali PMG jest poszerzenie stanu UNC do 11 stopni, przy czym pod uwagę bierze się nie tylko ewentualne ślady używania, ale też jakość wykonania banknotu, ze szczególnym uwzględnieniem centrowania - oraz drobne mankamenty powstałe na etapie produkcji i dystrybucji. Skala Sheldona często bywa nazywana skalą 70-stopniową, w rzeczywistości jednak tylko pierwsze 11 stanów UNC jest oceniane co jeden punkt, w niższych stanach już co 3, 4 lub 5 punktów, więc ostatecznie stopni jest "tylko" 27.

70 Gem UNC 70 * EPQ. Najwyższa możliwa ocena. Banknot nie może wykazywać jakichkolwiek śladów dotykania w pięciokrotnym powiększeniu. Centrowanie musi być perfekcyjne, a pod względem prezencji banknot musi się kwalifikować do oznaczenia gwiazdką PMG. 

Superb Gem UNC 69 EPQ. Banknot prawie nie do odróżnienia od PMG 70. Możliwe minimalne odchylenie centrowania, ale nie może być śladów używania widocznych gołym okiem 

Superb Gem 68 EPQ. Dopuszcza się niewielkie odchylenia centrowania, czy minimalne ślady używania.

Superb Gem 67 EPQ. Banknot o ponadprzeciętnym centrowaniu, nieznaczne ślady używania. 

Gem UNC 66 EPQ. Może mieć nieco wyraźniejsze ślady używania, centrowanie powyżej przeciętnej 

Gem UNC 65 EPQ. Banknot może mieć jeden lub dwa widoczne ślady używania (np. lekko ugięty rożek), centrowanie powyżej przeciętnej

Banknoty z oceną 65 i wyższą muszą się kwalifikować do oznaczenia EPQ (Exceptional Paper Quality), wyjaśnionego poniżej. Banknoty z ocenami od 64 do 20 mogą otrzymać oznaczenie EPQ, jeśli spełniają jego warunki

Choice UNC 64. Centrowanie może być słabsze z jednej lub dwóch stron. Niewielkie ślady używania mogą być widoczne, lecz nie w polu banknotu

Choice UNC 63. Centrowanie nie jest perfekcyjne, dopuszcza się drobne wady, ale bez ugięć w polu banknotu. 

UNC 62. Banknot nieobiegowy, ale z wadami rogów lub marginesów, słabsze centrowanie, rysunek może dochodzić do marginesu. 

UNC 61. Słabo centrowany banknot, rysunek może dochodzić do marginesów. Dopuszcza się wady, jak ślady liczenia czy rozmazania farby, ale bez zgięć w polu banknotu. 

UNC 60. Banknot nieobiegowy, ale z wadami jak zażółcenia papieru, drobne plamy czy wyblakłe kolory. Brak zgięć w polu banknotu

Uwagi praktyczne: Inaczej niż w wypadku monet, skala Sheldona dla banknotów nie jest w pełni liniowa. Oceny UNC 62, 61 czy 60 przyznaje się stosunkowo rzadko, i są one "zarezerwowane" dla banknotów nieobiegowych z nietypowymi wadami. W praktyce następnym niższym stopniem po Choice UNC 64 jest Choice About UNC 58. Druga uwaga dotyczy terminologii: przy opisie stanów UNC pojawia się termin "ślady używania" (ang. handling, niem. Gebrauchspuren). W tym wypadku chodzi o drobne ślady dotykania przez człowieka lub maszynę, które mogły powstać na etapie produkcji i dystrybucji banknotów. Nie należy ich mylić ze śladami obiegu (ang. circulation, niem. Umlauf), których banknot UNC nie powinien wykazywać.

Choice About UNC 58. Banknot z pojedynczym zgięciem w polu

About UNC 55. Banknot z jednym mocniejszym zgięciem w polu, lub dwoma-trzema zgięciami rogów

About UNC 53. Banknot z dwoma zgięciami pionowymi lub jednym poziomym. Dopuszcza się inne drobne ślady obiegu

About UNC 50. Banknot może mieć dwa mocniejsze zgięcia w pionie, lub lekki zgięcia w pionie i poziomie. Dopuszcza się inne drobne ślady obiegu

Choice EF 45. Banknot z dwoma lub trzema mocniejszymi zgięciami, jedno z nich może być w poziomie

EF 40. Trzy lub więcej zgięć, również w poziomie

Choice VF 35. Wygląd jak banknot EF, ale ma cztery do siedmiu zgięć. Przez dealerów określany także jako VF-EF

VF 30. Banknot z normalnymi śladami obiegu i lekkim zabrudzeniem. Z reguły ma 7 do 10 zgięć. 

VF 25. Banknot ze średnimi śladami obiegu, stan nieco słabszy niż VF 30. 

VF 20. Przeciętny banknot z obiegu, z licznymi zgięciami i lekkim zabrudzeniem, lecz bez wyraźnych defektów.

Choice Fine 15. Prezencja jak VF, ale przy bliższym przyjrzeniu się wykazuje więcej zgięć i innych śladów obiegu

Fine 12. Wyraźne ślady obiegu, włącznie z zaokrąglonymi rogami czy naddarciami marginesów, ale banknot cały, bez ubytków

Very Good 10. Bardziej zużyty banknot, z licznymi drobnymi wadami 

Very Good 8. Mocno zużyty, lecz cały - aczkolwiek możliwe drobne ubytki. Możliwe wyblakłe kolory, plamy, naddarcia marginesów

Good 6. Mocno zużyty banknot, liczne naddarcia, wystrzępienia marginesów i inne uszkodzenia

Good 4. Bardzo mocno zużyty banknot z licznymi defektami, możliwe brakujące fragmenty

Oznaczenia dodatkowe: 

EPQ = Exceptional Paper Quality (Nadzwyczajna Jakość Papieru). Według graderów PMG, papier znajduje się w oryginalnym stanie, bez ingerencji mechanicznych, chemicznych czy fizycznych. Czyli odpadają banknoty po jakichkolwiek zabiegach upiększających czy "podnoszących jakość" (prasowanie, pranie, moczenie), jak również banknoty z zażółceniami czy plamami, powstałymi w wyniku złego przechowywania lub wskutek czynników biologicznych. 

* - gwiazdka oznacza banknot o nadzwyczajnie pięknej prezencji 

NET - oznaczenie stosowane dla opisania nietypowych wad, nie przystających do danej noty numerycznej. Np. dziurki od zszywek, ślady kleju, napisy i notatki etc.